Göynek / Gömlek

Büyük dedenin damatlık köyneği baz alınarak bu yazı kaleme alınmıştır. Resimde yer alan köynek yaklaşık 200 yıllıktır. Büyük dede damatlık olarak giymiş ve günümüze annelerin sandığında ulaşmıştır.

Anadolu Türklerinin bazı gelenekleri İslamiyet’in etkisi ile biçimlenmiştir. Bunlardan biri de çıplak gerdeğe girilmemesidir. Ancak İslamiyet’in etkisi kadar Anadolu yarım adasının bulunduğu coğrafyanın iklimi de bu geleneklerin oluşmasında önemli olmuştur.

Giysilerin oluşmasında kültür kadar, iklim ve dinsel inançlar da önemli roller oynamaktadır. Süslenme gereksinimi de giysilerin özelliklerini belirleyen diğer bir faktör olmuştur.

Giyim kültürü toplumun estetik, dinsel, siyasal, ekonomik, sosyal, çoğrafi ve kültürel birikimlerinin sonucu olarak biçimlenir ve kuşaktan kuşağa aktarılır. Ülkeler kendilerine özgü farklı  giyim kültürü ile diğer milletlerden ayrılan özellikler taşır.

Giyim kuşam, insanoğlunun kültürel gelişim ve yaşam sürecinde temel fizyolojik gereksinimleriyle beraber başlayan, temelinde korunma, ait olma, sevme ve sevilme ihtiyaçları başta olmak üzere, gelişim sürecinde geniş kültürel fonksiyonlar yüklenmiş bir olgudur. Toplumsal ve kişisel değer yargılarının, törelerin, kültürel ve ekonomik koşulların biçimlendirdiği önemli bir kültürel öğe aynı zamanda kültürün hızlı bir taşıyıcısıdır.

Türk halk giyiminde pek çok bölgede kullanılan bir iç giyim ürünü olan gömlek,  göynek olarak da bilinmektedir.    Kökeni  “Gön”  deri,  ten anlamından gelen  “gönlek” sözcüğü doğru olandır. Aynı zamandı çıplak tene giyilen şey demektir.

Genellikle göynek şöyle tanımlanmıştır; elbisenin altına giyilip bedenin yukarı kısmını örten ve umumiyetle dizden yukarı kalıp bâzen de ayağa kadar uzanan beyaz ve yumuşak bezden yapılmış iç çamaşırdır.

Göynek veya köynek; Anadolu yarımadasında erkeklerin fanila yerine kullandıkları bir iç çamaşırdır. Bazı yörelerde ön ortası ilik düğme veya birit ile kapatılmaktadır. Genellikle uzun kolludur. Kol ağzı manşetle, yaka çevresi ince biye ile temizlenmektedir. Dış giyime kalınlık yapmaması için bol kesimle dikilmez. Kolun rahat edebilmesi için, kol altına kuş ilave edilir.

Erkek gömleklerinin eteği dizden yukarda kalır ve belden aşağı iç donunun içine sokulur. Kadın gömlekleri ayak bileklerine kadar uzanır. Aslında bu çamaşırın amacı bedenin üst kısmını örtmesidir.

Türk Halk giyiminde kullanılan göynekler görsel olarak birbirine benzer. Ancak yakasız veya ince hakim yakalı olanlarının yanı sıra, yaka çevresi, kol ağzı ve etek uçlarına oya ve işlemelerle oluşan süslemeler yapılmış türleri de bulunmaktadır.  Kol oyuntusu olmadan bedene birleştirilen kolların bu basit kesimine,  çoğu zaman hareket serbestîsi sağlamak amacıyla yerleştirilmiş kumaş (kuş) parçaları ve kısa veya uzun kol boyları ile farklı bir görünüm de kazandırılmıştır.

Anadolu’da göyneklerin kısa olanları erkekler, uzun ve bol olanlarını ise kadınlar kullanmıştır.   Göylekler ön ortası kapalı olarak dokunur ve giyen kişinin ihtiyacına göre yakalar açılır ve süslenirdi.

“Göynüklerin biçimleri incelendiğinde çok az kumaş kullanılarak ve kumaşların israf edilmeden hazırlandığı görülmektedir. Günümüzün üretim teknolojileri ile kumaşlar kolayca üretildiği için kumaşların ziyan edilmesi bizleri endişelendirmez. Ancak kumaşların elde dokunduğu zamanlarda geleneksel giysilerin modellerinde ekstra itina gerektirmiştir.

Yakası açılmadan oyalanarak sandıklarda bekletilen ipek,  keten, pamuklu gibi dokumalardan yapılmış göyneklerin genellikle kol ağızları, etek uçları ve sonradan açılan yaka çevresi oyalanır.  Yaka çevresine geçirilen oyalar daha sonra yapıldığı için genellikle iplik ve oya farklılığı belirgin bir şekilde farklılık gösterir.

Dokunup kullanım ihtiyacı oluncaya kadar sandıkta saklanan göyneklar , “yakası açılmamış” deyiminin de kaynağını oluşturmaktadır.